عید فِطر

عید فِطر، نخستین روز ماه شَوّال و از اعیاد مهم اسلامی و جشن پایان و قبولی روزه‌های ماه رمضان است.

تعریف عید - اجتماعی بودن شئون اسلامی - مسئله جهاد - روزه و حج - عید فطر در قرآن -آیه ۱۸۵ سوره بقره - بحث درباره «ولتکملوا" - منظور از تکبیر در روایات - نظرات در ولتکبر الله - تکبیرها در کلمات فقها - نظر شافعی در تکبیرها - نتیجه بحث در تکبیرها - آیات ۱۴و ۱۵ سوره اعلی - منظور از تزکیه - مراحل عملی مکلف - مراحل عملی مکلف در آیه - نظرات درباه تزکی - روایات در تفسیر آیه - آداب نماز عید فطر

عید فطر، روز اول ماه شوال و پایان روزه واجب ماه رمضان و یکی از بزرگترین اعیاد مسلمانان است. در این روز مسلمانان بعد از یک ماه روزه و عبادت، جشن گرفته و به نماز عید فطر و اعمال و آداب مستحبی می‌پردازند. روزه گرفتن در این روز حرام و پرداخت زکات فطره واجب است. آداب و اعمال مستحبی بسیاری در کتب ادعیه برای این روز ذکر شده است.

در دو سوره از قرآن کریم درباره عید فطر سخن به میان آمده که به توضیح و تفسیر آن آیات اشاره خواهد شد.

رؤیت هلال

رؤیت هلال به معنای دیدن هلال اول ماه، یکی از راه‌های شرعی اثبات آغاز ماه قمری است. عبادات و اعمال واجب و مستحب مانند حج، روزه، شب قدر و برخی مسائل حقوقی مانند افزایش دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه وابسته‌اند. فقیهان شیعه برای تعیین اول ماه، مبانی مختلفی دارند. شرایط متعدد نجومی در دیده شدن ماه دخالت دارند.

اهمیت تعیین اول ماه

بخش قابل‌توجهی از اعمال دینی، مانند حج و روزه و بسیاری از عبادات مستحبی که اختصاص به زمان مشخصی دارند و نیز برخی مسائل حقوقی مانند تغلیظ دیه در ماه‌های حرام، به رؤیت هلال اول ماه گره خورده‌اند. به همین جهت، راه‌های اثبات اول ماه قمری در کتاب‌های فقهی مورد بحث قرار گرفته است. برای نمونه، اگر در غروب ۲۹ رمضان هلال ماه رؤیت شود، فردای آن عید فطر و روزه‌گرفتن حرام است و در غیر این صورت، فردای آن سی‌‎امین روز ماه رمضان و روزه آن واجب است.[۱]

در آیه ۱۸۹ سوره بقره به هلال ماه و جایگاه آن در احکام شرعی اشاره شده است: «یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ؛ دربارهٔ هلال‌های ماه، از تو سؤال می‌کنند. بگو آن‌ها بیان اوقات (و تقویم طبیعی) برای (نظامِ زندگی) مردم و (تعیینِ وقتِ) حج است.» در کتاب وسایل‌الشیعه، بخش «أَبْوَابُ أَحْكَامِ شَهْرِ رَمَضَان»، بیش از صد حدیث در بیان جزئیات هلال اول ماه نقل شده است.[۲]

اعلام رؤیت هلال در کشورهای مختلف

در کشورهای مختلف، راه‌های متفاوتی برای اعلام آغاز ماه قمری در نظر گرفته شده است: در ایران، دیدن هلال حتی با چشم مسلح در غروب روز قبل از اول ماه، نشانهٔ آغاز ماه قمری است، در کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش و مراکش، معیار دیدن ماه با چشم غیرمسلح است و در کشور عربستان سعودی، در ماه‌های حساس چون رمضان، شوال و ذوالحجه، شورای عالی قضای رؤیت هلال را اعلام می‌کند.[۱۶]

حاکم شرع و حکم به ثبوت هلال

برخی از فقیهان یکی از راه‌های ثبوت هلال ماه را حکم حاکم شرع می‌دانند؛ اما عده‌ای دیگر این نظر را نپذیرفته‌اند. این گروه به روایتی از امام صادق(ع) استناد می‌کنند که می‌گوید: «در خصوص رؤیت هلال، تنها، شهادت دو مرد عادل را اجازه می‌دهم.»[۱۸]

اعمال عید فطر

در این روز، پرداخت زکات فِطره واجب و روزه‌گرفتن حرام است. همچنین شب‌زنده‌داری، نماز، دعا، قرائت قرآن، غسل و تکبیر از آداب شب و روز عید فطر است. مسلمانان نماز عید را به جماعت می‌خوانند.

کشورهای اسلامی به مناسبت عید فطر معمولاً چند روز را تعطیل می‌کنند. شاعران فارسی‌زبان مانند سَعدی، جامی و قیصر امین‌پور نیز درباره این عید شعر سروده‌اند.

جایگاه و اهمیت

عید فطر اولین روز ماه شوال است و در روایات اسلامی، روزه جایزه‌های خدا،[۱] روز پاداش نیکوکاران[۲] و روز آمرزش گناهان[۳] معرفی شده است. بنابر روایتی که از امام علی(ع) نقل شده، عید فطر عید کسی است که خداوند روزه‌اش را پذیرفته و عبادتش را قبول کرده است.[۴] همچنین در روایتی منقول از امام رضا(ع) آمده است روز فطر به عنوان عید تعیین شده تا مسلمانان در آن روز گرد هم آیند و خداوند را برای نعمت‌هایی که به آنان داده، ستایش کنند، و از همین رو تکبیر در نماز آن بیش از روزهای دیگر قرار داده شده است.[۵]

نامگذاری

کلمه «فِطر» از ریشه فَطر، به‌معنای شکافتن، ابتدا و اختراع، گرفته شده است.[۶] گفته شده که «عید فطر» نیز از همین ریشه است، زیرا روزه‌دار دهانش را در روز عید فطر بر خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها باز می‌کند.[۷]

احکام

زکات فطره: بنابر قول مشهور فقها، زمان وجوب زکات فطره، آغاز شب عید فطر است، اما سید ابوالقاسم خویی، زمان آن را هنگام طلوع فجر روز عید دانسته است.[۹] همچنین به‌فتوای مراجع تقلید، وقت پرداخت زکات فطره در روز عید فطر تا ظهر است؛[۱۰] البته از این میان، سید موسی شبیری زنجانی کل روز را زمان پرداخت زکات فطریه دانسته است.[۱۱] با این حال گفته شده که اگر کسی نماز عید فطر می‌خواند، باید زکاتش را پیش از نماز پرداخت کند یا به‌فتوای برخی، آن را از اموالش جدا کند.[۱۲]

نماز عید: خواندن نماز عید در زمان غیبت امام مهدی(عج) مستحب، و در عصر حضور و حاکمیت امام(ع)واجب است.[۱۳]

روزه گرفتن در روز عید فطر حرام است.[۱۴]

اعمال و آداب عیدفطر

شب عید

در کتاب‌های ادعیه، اعمال و آدابی برای شب عید فطر توصیه شده است؛ از جمله:

خواندن دعا، نماز و قرائت قرآن.[۱۵]

خواندن دعای استهلال به‌هنگام رؤیت هلال شوال.[۱۶]

زیارت امام حسین(ع).[۱۷]

غسل کردن: وقت غسل شب عید فطر، از اول مغرب تا اذان صبح است.[۱۸]

خواندن این دعا پس از نماز مغرب و نافله آن: «یَا ذَا الْمَنِّ وَالطَّوْلِ، یَا ذَا الْجُودِ، یَا مُصْطَفِیَ مُحَمَّدٍ وَ ناصِرَهُ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَاغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَحْصَیْتَهُ وَ هُوَ عِنْدَکَ فِی کِتابٍ مُبِینٍ؛ ای صاحب نعمت و کرم، ای دارای جود، ای برگزیننده محمّد و ای یاور او، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و بر من بیامرز هر گناهی که شماره نمودی‌اش و آن پیش تو در کتابی آشکار است.» پس از آن باید سجده کند و صد بار در سجده بگوید: «أَتُوبُ إِلَی اللّٰهِ». سپس هر حاجتی که دارد از خدا بخواهد.[۱۹]

تکبیرهای مخصوص: مستحب است بعد از نماز مغرب و عشای شب عید فطر این تکبیرها گفته شود: «الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر، ولله الحمد، الحمدلله علی ما هدانا، وله الشکر علی ما اولانا.[۲۰][یادداشت ۱]

شب‌زنده ‌داری: در روایتی که امام کاظم(ع) از امام علی(ع) نقل کرده، آمده است: مرا شادمان می‌سازد هر کسی که در طول سالْ خودش را در چهار شب (برای عبادت) فارغ سازد: شب عید فطر، شب عید قربان، شب نیمه شعبان و شب اول ماه رجب.[۲۱] همچنین از امام باقر(ع) نقل شده که علی بن حسین(ع) شب عید فطر را در مسجد می‌ماند و تا صبح نماز می‌خواند و شب‌زنده‌داری می‌کرد و می‌فرمود:‌ «این شب کمتر از شب قدر نیست».[۲۲]

روز عید

غسل: از مستحبات روز عید فطر غسل است. آغاز زمان غسل از طلوع فجر است، ولی در اینکه پایان وقت غسل، پیش از بیرون رفتن برای نماز عید است یا زوال خورشید (وقت نماز ظهر( و یا غروب آفتاب، نظرات مختلفی وجود دارد.[۲۳]

افطار: مستحب است قبل از نماز عید، خوراکی‌ای به‌ویژه خرما خورده شود.[۲۴]

گفتن تکبیرات خاص،«الله اکبر، الله اکبر، لا اله الا الله و الله اکبر، ولله الحمد، الحمدلله علی ما هدانا، وله الشکر علی ما اولانا.» پس از نماز صبح، نماز عید[۲۵] و همچنین پس از نماز ظهر و عصر[۲۶] روز عید مستحب است.

خواندن دعای ندبه.[۲۷]

خواندن نماز عید فطر

نماز عید یا نماز عیدین نمازی است که مسلمانان در عید فطر و عید قربان می‌خوانند. به فتوای فقیهان شیعه، این نماز در زمان حضور امام معصوم واجب است و باید به جماعت خوانده شود. اما در عصر غیبت، مستحب است البته درباره به جماعت یا فراداخواندن آن اختلاف‌نظر وجود دارد.

نماز عید دو رکعت است: رکعت اول پنج قنوت و رکعت دوم چهار قنوت دارد. پس از نماز، دو خطبه خوانده می‌شود. وقت آن از طلوع آفتاب تا ظهر است و بهتر است زیر سقف اقامه نشود.

نخستین نماز عید در شوال سال دوم هجری برگزار شد. از وقایع مشهور مرتبط با آن، پشیمانی مأمون عباسی از اقامه نماز عید فطر به امامت امام رضا(ع) است.

در ایران، نماز عید فطر ۱۳۵۷ش به امامت محمد مفتح و سخنرانی محمدجواد باهنر، به تظاهرات ضد حکومت پهلوی تبدیل شد. امامت نماز عید فطر در دوره جمهوری اسلامی در تهران، بیشتر بر عهده سید علی خامنه‌ای دومین رهبر جمهوری اسلامی بوده است.