فتح خرمشهر

با مقاومت تاریخی و حماسه‌آفرینی جوانان و سپاهیان خرمشهر، دشمن در اراضی اشغالی زمینگیر شد. پس از آن، آزادسازی این مناطق به عنوان ضرورتی ملی و مذهبی در اولویت قرار گرفت[۴۲] عراقی‌ها با توجه به اصول و معیار جنگ کلاسیک، جمهوری اسلامی ایران را فاقد توانایی لازم برای آزادی سرزمین خود می‌دیدند[۴۳] اهمیت راهبردی خرمشهر برای دو کشور و گستردگی منطقه عملیاتی موجب طولانی‌شدن اشغال آن شد[۴۴] حضور عراقی‌ها در خاک ایران بر هماهنگی نیروهای رزمنده افزود[۴۵] رزمندگان اسلام طی عملیات فتح‌المبین از اول تا دهم فروردین ۱۳۶۱ که در غرب دزفول و شوش و غرب رودخانه کرخه روی داد[۴۶]، بخش بزرگی از اراضی اشغالی خوزستان را آزاد کردند و طراحی و هدایت عملیات بزرگی را نشان دادند[۴۷] پس از این عملیات، اعتماد به نفس در رزمندگان اسلام قوت گرفت و با اینکه به امکانات جنگی افزوده نشده بود، آنان با این پیروزی احساس قدرت و قوت می‌کردند و به پیروزی خود در عملیات‌های بعدی اطمینان داشتند و از سوی دیگر، ارتش عراق در موضع ضعف و انفعال قرار گرفت و زمینه آزادی خرمشهر فراهم شد[۴۸] در بامداد ۱۰/۲/۱۳۶۱ عملیات بزرگ بیت‌المقدس با هدف آزادی خرمشهر با رمز «یا علی‌بن‌ابی‌طالب(ع([۴۹] در چهار مرحله و در منطقه‌ای با وسعت ۵۴۰۰ کیلومتر آغاز شد[۵۰] هدف عملیات درهم‌شکستن قوای سازماندهی‌شده دشمن در منطقه وسیع جنوب غربی اهواز و آزادی آخرین منطقه اشغالی جنوب بود[۵۱] در این عملیات ۱۱۲ گردان از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ۴۵ گردان از ارتش که در چهار قرارگاه سازماندهی شده بودند، به مصاف دویست گردان دشمن رفتند[۵۲] فرماندهی ارتش در دست سرهنگ علی صیاد شیرازی و فرماندهی سپاه بر عهده محسن رضایی بود. رزمندگان ایرانی حمله را از غرب کارون آغاز کردند و پس از شکست لشکر ۳ زرهی عراق، عملیات پل‌گذاری بر کارون را شروع و راه رسیدن به جاده اهواز خرمشهر را هموار کردند[۵۳] و موفق شدند جاده اهواز ـ خرمشهر را از کیلومتر ۶۸ تا ۱۰۳ تصرف و تثبیت کنند[۵۴]

در شامگاه ۱۶/۲/۱۳۶۱ در مرحله دوم عملیات، افزون بر بخش دیگری از جاده اهواز ـ خرمشهر، مناطق جفیر و پادگان حمید و هویزه آزاد شد[۵۵] با توجه به اهمیت دراختیارداشتن خرمشهر در روحیه نیروهای دو طرف درگیر، رزمندگان کوشیدند با عبور از رودخانه «عرائض» محاصره خرمشهر را هرچند نمایشی به دنیا اعلام کنند[۵۶] فرمانده عراقی منطقه با شنیدن شایعه محاصره خرمشهر، به دستاویز نجات بصره از خطر سقوط، بدون هماهنگی با فرماندهان خود عقب‌نشینی کرد[۵۷] سربازان عراقی زیر آتش سربازان ایرانی به ساحل اروند گریختند[۵۸] و رزمندگان اسلام دسته‌دسته از شمال وارد خرمشهر شدند[۵۹] و سربازان عراقی در سنگرهای استوار بدون اراده منتظر تسلیم به نیروهای ایرانی بودند[۶۰] در آخرین مرحله از عملیات بیت‌المقدس که از شامگاه ۱/۳/۱۳۶۱ آغاز شد[۶۱]، نیروهای عراقی در برابر حمله سریع و غافلگیرانه رزمندگان اسلام دچار وحشت و سرگردانی شدند و ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد[۶۲]. در دوم خرداد، خرمشهر کاملاً محاصره شد؛ اما ارتش عراق برای روحیه‌دادن به قوای خود آن را تکذیب کرد[۶۳] رزمندگان ایرانی، خرمشهر را پس از نوزده ماه اشغال در ساعت ۱۱ بامداد روز سوم خرداد از دست نیروهای بعثی آزاد کردند[۶۴]

فتح خرمشهر، افزون بر روحیه شهادت‌طلبی ایرانیان، نتیجه جنگ نامنظم و راهکارهای منحصربه‌فرد نیروهای ایرانی بود[۶۵] در این عملیات، ۱۰۵ دستگاه تانک و نفربر و ده‌ها انبار مهمات، ۹۵ هزار مین، صدها دستگاه خودرو و هزاران قبضه سلاح انفرادی و هجده قبضه توپ از دشمن به غنیمت گرفته شد. ۱۶۵۰۰ نفر از افراد اشغالگر کشته و زخمی شدند و نوزده‌هزار نفر به اسارت نیروهای ایرانی در آمدند[۶۶] در این عملیات، ۱۸۰ کیلومتر از خط مرزی و ۵۰۳۸ کیلومتر مربع از مناطق تحت اشغال دشمن آزاد شد[۶۷] بصره و مناطق نفت‌خیز عراق در تیررس نیروهای ایرانی قرار گرفت. پس از آزادسازی خرمشهر، رزمندگان ایرانی در مسجد جامع خرمشهر نماز شکر اقامه کردند[۶۸] و شادی همه جبهه‌ها را فراگرفت[۶۹] مردم با خبر آزادی خرمشهر به خیابان آمدند و به شادی و پخش شیرینی پرداختند. شب پیروزی صدای الله اکبر از پشت بام‌ها به گوش می‌رسید[۷۰] مردم این پیروزی را به رزمندگان تبریک می‌گفتند[۷۱] همچنین مسئولان نظام، مراجع تقلید، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و ائمه جمعه این پیروزی را به امام‌خمینی تبریک گفتند[۷۲]

اهمیت

آزادسازی خرمشهر از دست رژیم بعث عراق از مهمترین رخدادهای جنگ تحمیلی بود که سرنوشت و ماهیت جنگ را تغییر داد.[۲] برای آزادی خرمشهر، اثراتی را ذکر کرده‌اند: ایجاد تزلزل در ارتش عراق؛ ارتش عراق بر تصرف خرمشهر تبلیغات رسانه‌ای بسیاری انجام داده بود. فرار ارتش عراق از خرمشهر با چند هزار کشته و اسیر، مشکلات مهمی را برای ارتش عراق فراهم آورد.[۳] . تغییر توازن سیاسی - نظامی به سود ایران.[۴] . تلاش برای تحمیل صلح به ایران.[۵] . اثبات توانایی‌های رزمی ایران.[۶]

اهم نتایج فتح خرمشهر

بازپس‌گیری خرمشهر، موجب تغییر توازن سیاسی ـ نظامی در جنگ و منطقه خلیج فارس به سود ایران شد. از نظر نظامی، اجرای چهار عملیات طی هشت ماه، بیانگر تجدید توان نظامی ایران بود. از حیث سیاسی نیز به منزله از بین رفتن برتری عراق در مذاکرات سیاسی بود و این کشور را در وضع تحقیرآمیزی قرار داد. در این مدت احتمال سقوط حکومت عراق نیز می‌رفت. [۱۵] [۱۶] [۱۷]

صدام حسین در ۱۹ خرداد ۱۳۶۱/ ۹ ژوئن ۱۹۸۲، به طور یک جانبه آتش‌بس اعلام کرد. او در ۲۰ خرداد همان سال، به بهانه کمک به سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) و نیروهای سوریه در برابر تجاوز اسرائیل به لبنان در ۱۶ خرداد/ ۶ ژوئن همان سال، دستور عقب‌نشینی به نیروهای عراقی از اراضی ایران را صادر کرد. او در پی برقراری صلح با ایران بود و در ۳۰ خرداد/ ۲۰ ژوئن همان سال با صدور بیانیه‌ای، عقب‌نشینی ازخاک ایران را با از بین بردن هرگونه بهانه‌ای برای ادامه جنگ توجیه کرد،[۱۸] [۱۹]

اهم نتایج فتح خرمشهر را می‌توان چنین برشمرد:

تغییر توازن سیاسی به سود ایران

آثار این امر در اظهار نظر کشورهای منطقه و دولت‌های غربی و آمریکایی و رسانه‌های آنها به خوبی مشهود بود و نگرانی آنان را برانگیخت، زیرا آنها که به نابودی انقلاب، دل بسته بودند، اکنون می‌دیدند که انقلاب، توانسته خود را محکم و استوار نگه دارد. اکنون نگرانی آنها از فروپاشی رژیم عراق بود.[۲۰]

ابتکار عمل نیروهای ایران

عملیات آزادی بستان و... اکنون عملیات فتح خرمشهر، سبب شد که نیروهای عراقی، به دفاع روی بیاورند و در انتظار حملات رزمندگان اسلام باشند.

تقویت توان نظامی ایران

ایران بر اثر این پیروزی، توان نیروی نظامی خود را تجدید کرد، زیرا پیشتر، این توان رو به ضعف نهاده بود.[۲۱]

شکست سیاسی و نظامی عراق

صدام که از حمایت همه جانبۀ غرب و برخی دولت‌های شرقی بهره می‌برد، بر اثر این رخداد، وجاهت خود را از دست داد. سرعت عمل نیروهای ایرانی، متجاوزان را غافلگیر کرد. همچنین عبور از کارون، نیروهای عراقی را متحیر ساخته بود، زیرا آنها باور نمی‌کردند که ایران از این مسیر، استفاده کند.

از دست رفتن برگ برنده عراق

عراق، خرمشهر را تصرف کرده بود و قصد خروج نداشت. قصد رژیم اشغالگر، این بود که با این برگ برنده، ایران به پای میز مذاکره بنشاند و از آن امتیاز بگیرد، اما با آزادسازی خونین شهر، عزت ایران، بازگشت و عراق، ناکام ماند.

ایجاد تهدید برای عراق

عقب‌نشینی نیروهای متجاوز، سبب شد که مناطق نفت‌خیز دشمن، در تیررس رزمندگان اسلام قرار بگیرد. بصره از سوی ایران تهدید می‌شد و این امر، دولت متجاوز را بیش از پیش مضطرب کرده بود.

موضع‌گیری مجامع بین المللی

در تمام مدتی که نیروهای اشغالگر، در قسمت‌هایی از خاک ایران، حضور داشتند، مجامع بین المللی سکوت اختیار کرده بودند، ولی پس از آزادسازی خونین شهر، آنها به تکاپو افتادند تا از پیشرفت‌های بعدی ایران و نابودی رژیم عراق، جلوگیری کنند.[۲۲]

کمک‌های فراوانی به عراق، سرازیر شد تا صدام، روحیۀ خود را از دست ندهد. همچنین ممکن بود که بر اثر تضعیف روحیۀ عراق و شکست آن، کشورهای منطقه هم از غرب و آمریکا دلسرد شوند، از این‌رو حمایت‌های حامیان صدام، به رغم این شکست سنگین، افزایش یافت.

برخی دیگر از نتایج

تقویت روحیۀ مردم ایران. تقویت روحیۀ شهادت‌طلبی. بازگشت امنیت برای مناطق جنوب.
پس از فتح خونین شهر، مناطق مسکونی جنوب که در برد آتش توپخانه دشمن قرار داشتند از این خطر نجات یافتند. افزایش هماهنگی بین نیروهای ایرانی. در اثر این عملیات، بین نیروهای سپاه، ارتش و بسیج، هماهنگی افزایش یافت و تجارب بسیار مفیدی به دست آمد.

عقب‌نشینی دولت عراق

دولت عراق در نامه‌ای در ۱۰ تیر ۱۳۶۱/ اول ژوئیه ۱۹۸۲ به دبیرکل سازمان ملل، عقب‌نشینی کامل نیروهای عراقی از اراضی ایران را اعلام کرد، اما نماینده ایران در سازمان ملل، در همان روز در نامه‌ای به رئیس شورای امنیت اظهار داشت که نیروهای متجاوز عراقی، برخلاف ادعاهای عراق، هنوز بخش‌هایی از اراضی ایران را در تصرف دارند و به حملات خود ادامه می‌دهند. [۲۳] [۲۴]

از سوی دیگر، پیروزی ایران در جبهه‌های جنگ و شرایط این کشور برای برقراری صلح، صدام حسین را، که در آغاز تجاوز به ایران آرزوی رهبری جهان عرب را داشت، در وضع بسیار دشواری قرار داد. او مجبور شد برای جلب حمایت جهان عرب، به دولت‌های میانه‌رو عرب نزدیک شود. افزون بر این، ناچار شد از میزبانی اجلاس سران کشورهای جنبش عدم تعهد که قرار بود در شهریور ۱۳۶۱/ سپتامبر ۱۹۸۲ در بغداد تشکیل شود، صرف‌نظر کند. صدام حسین، شورای فرماندهی انقلاب عراق را منحل و شماری از افراد کابینه و افسران عالی رتبه را اخراج کرد. او حتی برخی از آنان را به بهانه اهمال و مخالفت با جنگ اعدام نمود. [۲۵]

موضع مجامع بین المللی پس از فتح

پس از آزادسازی خرمشهر، شورای امنیت سازمان ملل نیز پس از ۲۲ ماه از صدور قطعنامه اول،[۲۶] . در ۲۱ تیر ۱۳۶۱/ ۱۲ ژوئیه ۱۹۸۲، قطعنامه ۵۱۴ را، که در آن موضع نسبتا جدی‌تری در برابر جنگ گرفته بود، صادر کرد، بی‌آنکه در آن هیچ اشاره‌ای به متجاوز، تنبیه متجاوز یا اصل تجاوز شده باشد. [۲۷] [۲۸] [۲۹] . از سوی دیگر، بازپس‌گیری خرمشهر نگرانی‌های عمیقی در بین کشورهای عرب منطقه خاورمیانه پدید آورد. قدرت‌های بزرگ بین المللی از جمله آمریکا نیز ضمن ابراز نگرانی از پیشروی نیروهای ایران، به حمایت گسترده از عراق پرداختند. [۳۰] [۳۱] [۳۲]

راه حل ایران برای تعیین متجاوز

ایران که از نظر سیاسی و نظامی برتر بود، چند راه حل داشت: ۱) آغاز مذاکره سیاسی با عراق و قدرت‌های حامی آن برای تامین حقوق خود درباره محکومیت متجاوز و پرداخت غرامت به ایران. این گزینه با سیاست کلی غرب در برابر قدرت گرفتن انقلاب اسلامی در منطقه تعارض داشت؛ ۲) ترک مخاصمه بدون اتمام جنگ و برقراری حالت نه جنگ و نه صلح در مرزها که به فرسایش توان سیاسی و نظامی ایران می‌انجامید؛ ۳) صلح تضمین شده. مقامات ایرانی این گزینه را تنها راه حل برای تامین حقوق این کشور می‌دانستند و برای رسیدن به همین خواست، ناگزیر از ادامه جنگ شدند[۳۳] [۳۴] [۳۵]